Powstanie i działalność Klubu Inteligencji Katolickiej w Lublinie (1976-2008)
Kluby Inteligencji Katolickiej to stowarzyszenia laikatu katolickiego prowadzące działalność społeczno-polityczną, kulturalną i religijną. Ich geneza sięga sytuacji powstałej w Polsce po tzw. Październiku ‘56, a nawet okresu nieco wcześniejszego. Zmiany polityczne i ustrojowe w pierwszych latach po II wojnie światowej uniemożliwiły reaktywowanie ruchu chrześcijańsko-społecznego przez działaczy uwalnianych z komunistycznych więzień1. Reprezentowany przez nich tzw. maksymalizm społeczny i polityczny, wyrażający się w dążeniu do pełnej aktywności katolików w życiu publicznym, był przez władze państwowe nieakceptowany. Również niektóre świeckie środowiska katolickie, skupiające tzw. minimalistów – zwolenników dyskursu ideowego z marksizmem, uważały reaktywowanie chrześcijańskiej demokracji za mało realistyczne.
Wiosną 1956 r. tzw. frondyści2 utworzyli, wspólnie z lokalnymi klubami inteligencji i grupą tzw. rewizjonistów marksistowskich, Klub Okrągłego Stołu. Nawiązali również współpracę z liberalnym Klubem Krzywego Kola. Przewodniczący Klubu Okrągłego Stołu, Janusz Zabłocki został sekretarzem Krajowego Ośrodka Współpracy Klubów Inteligencji, a Wojciech Wieczorek wszedł do redakcji „Nowego Nurtu” – pisma Ośrodka. W tej sytuacji, nie chcąc popaść w tzw. wewnętrzną emigrację, część „maksymalistów” przystąpiła do działalności klubowej. Ich reprezentanci 7 października 1956 r. powołali do życia własny Klub Inteligencji Katolickiej „Dialog”. Następnie, w wyniku rozmów z otoczeniem Władysława Gomułki, powołali do życia 24 października tego samego roku Ogólnopolski Klub Postępowej Inteligencji Katolickiej w Warszawie, który połączył kilka środowisk istniejących już klubów, głównie środowisko „Tygodnika Powszechnego”, „frondystów”, Klub im. Emmanuela Mouniera, KIK „Dialog”, Klub „Ognisko”, Klub „Grójecka” i Akademicki Klub Katolików. Wśród założycieli OKPIK znalazły się więc takie osoby, jak: Jerzy Zawieyski, Jerzy Turowicz, Stanisław Stomma, Jacek Woźniakowski, Ludwik Dembiński, Juliusz Eska, Jerzy Kłoczowski, Zofia Lewinówna, Stefan Sawicki, Stefan Wilkanowicz, Irena Sławińska, ks. Jan Zieja, Czesław Zgorzelski, Tadeusz Mazowiecki. Już wkrótce OKPIK został jednak – głównie z inicjatywy Jacka Woźniakowskiego i pomimo sprzeciwu Jerzego Zawieyskiego – zdecentralizowany, a w jego miejsce utworzono 10 marca 1957 r. Komitet Organizacyjny KIK, który miał koordynować współpracę ok. 100 niezależnych lokalnych klubów katolickich. Rejestrację u władz administracyjnych uzyskały jednak tylko nieliczne KIK-i: w 1957 r. – warszawski i poznański, rok później – toruński, krakowski i wrocławski.
Po 1957 r., przez kilkanaście kolejnych lat, istniało zatem łącznie 5 KIK-ów, wśród których naczelną, choć niepisaną rolę pełnił KIK warszawski. Miały one status stowarzyszeń zarejestrowanych i wynikającą z tego osobowość prawną. Każdy z nich stanowił niezależną organizację, z odrębnymi władzami, własnym statutem i określonymi w nim celami działania. KIK-i starały się więc zachować „jedność w wielości”. W 1973 r. miały one już 3122 członków. Podstawę finansową zapewniały KIK-om, oprócz niewielkich składek członkowskich, dotacje przedsiębiorstwa „Libella”, utworzonego w 1958 r. z inicjatywy Janusza Zabłockiego.
W następstwie dążenia części członków, szczególnie KIK-u warszawskiego, do ożywienia problematyki i działalności katolicko-społecznej, powołano w Warszawie, najpierw w 1974 r. przy „Więzi”, a dwa lata później oddzielnie, Ośrodek Dokumentacji i Studiów Społecznych. Do ODiSS dołączyli wkrótce wykładowcy z KUL, rozwijający, wraz z prof. Czesławem Strzeszewskim, katolicką naukę społeczną (Ryszard Bender, ks. Joachim Kondziela, ks. Stanisław Kowalczyk, ks. Franciszek Mazurek). Oni to, wspólnie z dawnymi działaczami Stronnictwa Pracy, m.in. Konstantym Turowskim, Tadeuszem Halliopem, Adamem Jurkiewiczem i Adolfem Dzyrem, przy pomocy udzielonej u władz administracyjnych przez sekretarza Episkopatu, ks. abp. Bronisława Dąbrowskiego oraz – co najistotniejsze – na wyraźne życzenie Prymasa Stefana Wyszyńskiego, skierowane do prof. Strzeszewskiego, utworzyli 26 czerwca 1976 r. Klub Inteligencji Katolickiej w Lublinie.
W 1986 r. istniało już 41 zarejestrowanych KIK-ów rozsianych po całym kraju i liczących ok. 13,5 tys. członków. W PRL nigdy nie stały się one jednak organizacjami masowymi. Ograniczane przez komunistyczne władze państwowe, rozwijały elitarną działalność w zakresie społeczno-politycznym, kulturalnym i religijnym. Nie odrzucając oficjalnie ustroju socjalistycznego, dążyły do zachowania katolickiej tożsamości oraz jedności z Kościołem i jego hierarchią. W swojej działalności istotną rolę nadawały pracy formacyjnej w duchu katolickiej etyki społecznej, inicjatywom charytatywnym oraz opiece nad młodzieżą. Niektóre KIK-i rozwinęły również działalność wydawniczą – zarówno książkową, jak i prasową.
Obok prof. Czesława Strzeszewskiego (od 1932 r. wykładowcy KUL, byłego dziekana dwóch wydziałów tej uczelni i jej prorektora, pierwszego przewodniczącego Komisji Episkopatu „Iustitia et Pax” w Polsce, twórcy polskiej szkoły katolickiej nauki społecznej), w skład 17-osobowej grupy członków-założycieli lubelskiego KIK weszli: Ryszard Bender, Zygmunt Drozdek, Adolf Dzyr, Kazimierz Furgo, Tadeusz Halliop, Adam Jurkiewicz, ks. Joachim Kondziela, ks. Franciszek Mazurek, Adam Niezgoda, Jerzy Ozdowski, ks. Władysław Piwowarski, Adam Rodziński, Józef Styk, Konstanty Turowski, Eugeniusz Wiśniowski, Tadeusz Zembrzuski. Pierwszy Zarząd klubu ukonstytuował się 30 września 1976 r. w następującym składzie: prof. Czesław Strzeszewski – prezes, prof. Ryszard Bender i ks. prof. Joachim Kondziela – wiceprezesi, lek. Adam Niezgoda – sekretarz, mgr Adolf Dzyr – skarbnik, ks. doc. Franciszek Mazurek – członek Zarządu. Przewodniczącym pierwszej Komisji Rewizyjnej został mec. Adam Jurkiewicz. W chwili powstania, lubelski KIK liczył 48 członków. Od samego początku, w pracach klubu czynnie uczestniczył dr Konstanty Turowski, sekretarz generalny Stronnictwa Pracy (przed jego zlikwidowaniem przez władze PRL). Pierwszą siedzibą KIK-u było niewielkie pomieszczenie przy ul. M. Curie-Skłodowskiej 58. Natomiast spotkania odbywały się w sali kościoła oo. Kapucynów przy Krakowskim Przedmieściu. W końcu 1977 r. Zarządowi udało się nabyć nieruchomość położoną przy ul. Rayskiego 3 i po zakończeniu prac remontowo-adaptacyjnych, klub przeniósł swoją działalność pod ten właśnie adres. W budynku tym do dzisiaj mieści się siedziba KIK-u.
Powstanie klubu było wydarzeniem tym bardziej istotnym i doniosłym, że w największym na wschodzie Polski ośrodku miejskim i akademickim nie istniało dotąd – poza KUL-em – miejsce, gdzie katolicy świeccy mogliby prezentować własne poglądy i opinie, zwłaszcza na sprawy natury społecznej, wspólnie poszerzać swoje horyzonty oraz publicznie dawać świadectwo wartościom, które wyznawali.
Przedmiotem organizowanych prelekcji, odczytów, spotkań, dyskusji, projekcji filmowych, seminariów oraz sympozjów naukowych, a więc tych inicjatyw, które stanowiły główną oś działalności lubelskiego KIK-u, były przede wszystkim zagadnienia z zakresu katolickiej nauki społecznej. Prof. Strzeszewski, którego Prymas Wyszyński nazwał „najbardziej godnym i zasłużonym kontynuatorem przedwojennej katolicko-społecznej pracy naukowej”, wielokrotnie podkreślał, że klub, jako środowisko programowo identyfikujące się z nauczaniem Kościoła, musi konsekwentnie dawać świadectwo społecznego artykułowania wartości katolickiej nauki społecznej. KIK realizował tę zasadę i wskazówkę swojego twórcy na miarę ówczesnych możliwości, w starciu z rzeczywistością totalitarnego państwa, mimo że ówczesny klimat polityczny – nie licząc pewnych oznak liberalizacji stosunków kościelno- państwowych – nie sprzyjał tego rodzaju przedsięwzięciom.
Intensywna działalność lubelskiego KIK-u została zawieszona wraz z ogłoszeniem stanu wojennego. Wznowiono ją dopiero w połowie marca 1983 r. Pół roku później, 80-letni już prof. Strzeszewski, twórca KIK-u i pierwszy prezes jego Zarządu, ustąpił z kierowania klubem. Nie wycofał się jednak z jego działalności i nadal, choć już bez funkcji we władzach stowarzyszenia, za to z niezmiennie olbrzymim autorytetem w środowisku, wspierał je licznymi inicjatywami, przewodniczył walnym zgromadzeniom klubu, wygłaszał prelekcje, brał udział w spotkaniach i dyskusjach.
Kolejne lata funkcjonowania KIK-u, już pod prezesurą prof. Ryszarda Bendera, zasłużonego działacza katolicko-społecznego i uznanego autorytetu naukowego, przyniosły kontynuację dynamicznego rozwoju klubu. Odnotowywano m.in. sukcesywny wzrost liczby jego członków. I tak – w 1981 r. wynosiła ona 430, w 1989 r. – ponad 500, a w 2002 r. – 649.
Klub Inteligencji Katolickiej w Lublinie również dziś realizuje swoje cele statutowe poprzez działalność formacyjno-intelektualną, religijną, naukową, edytorską, charytatywną oraz pielgrzymkową. Ks. abp Bolesław Pylak w słowie skierowanym 17 grudnia 1993 r. do środowiska klubu napisał: „Istniejący od 1976 r. Klub Inteligencji Katolickiej w Lublinie stanowi ważną cząstkę w życiu naszego Lubelskiego Kościoła i miasta. Dziękując Bogu za każde dobro, które KIK poprzez swoją działalność uobecnia, życzę całej Społeczności Klubowej dalszego owocnego trwania w wierności katolicko-społecznej, które teraz, w obliczu wielorakich zagrożeń wymaga nie tylko zdecydowanej obrony, ale też uwzględnienia jej w życiu publicznym”.
Od 15 już lat klub wydaje „Zeszyty Społeczne”, w których publikowane są prace wybitnych przedstawicieli KUL i innych ośrodków naukowych z zakresu katolicyzmu społecznego, jego historii oraz problematyki społecznej w Polsce oraz poza nią. Na ich łamach podejmowana jest też analiza polskiej rzeczywistości i jej zmian w perspektywie nauczania społecznego Ojca Św. Jana Pawła II i Episkopatu Polski.
Lubelski KIK w znaczący sposób przyczynił się również do powstania 3-tomowego Słownika Biograficznego Katolicyzmu Społecznego (pod red. R. Bendera) w Polsce, który jest dziś podstawą do wszelkich badań dziejów katolicyzmu społecznego w naszym kraju.
W 1995 r. klub, wspólnie z Ośrodkiem Studiów Polonijnych i Społecznych Polskiego Związku Katolicko-Społecznego (PZKS), opublikował wspomnienia prof. Strzeszewskiego pt. Na przełomie czasów. W 1997 r. natomiast, KIK przyczynił się do wydania ksiąg jubileuszowych dedykowanych prof. Ryszardowi Benderowi (Na przełomie wieków) i ks. prof. Stanisławowi Kowalczykowi (Ku prawdzie we wspólnocie człowieka i Boga). W czerwcu 2002 r., została opublikowana Księga Pamiątkowa pt. Czesław Strzeszewski współtwórca i świadek katolicyzmu społecznego w Polsce w XX wieku, przygotowana z inspiracji środowiska klubu, który od 8 lat nosi imię prof. Strzeszewskiego. W 2004 r. KIK wydał w formie książkowej wybór artykułów prof. Mirosława Piotrowskiego pt. Syndrom PRL-u.
Klub Inteligencji Katolickiej w Lublinie jest więc od ponad 30 lat ośrodkiem kształtowania myśli i postaw katolicko-społecznych, kuźnią poglądów politycznych opartych na zasadach moralności chrześcijańskiej, inicjatorem akcji obrony dobrego imienia Kościoła oraz miejscem podejmowania przedsięwzięć mających na celu wspieranie postulatów społecznych w życiu publicznym Polski.